آزاد سازی خرمشهر
سرانجام خرمشهر پس از 575 روز در ساعت 11 صبح روز سوم خرداد سال 1361 در قالب عملیات بیت المقدس آزاد شد. تلفات ایران در جریان این عملیات 6?000 کشته (4?460 سپاهی و 1?086 ارتشی) و 24000 زخمی بود. روح الله خمینی در 3 خرداد 1361 مصادف با 30 رجب 1402 به مناسبت آزادی خرمشهر پیامی خطاب به ملت ایران صادر کرد. در اولین بخش این بیانیه آمده‌است:
« با تشکر از تلگرافاتی که در فتح خرمشهر به اینجانب شده‌است، سپاس بی‌حد بر خداوند قادر که کشور اسلامی و رزمندگان متعهد و فداکار آن را مورد عنایت و حمایت خویش قرار داد و نصر بزرگ خود را نصیب ما فرمود. »
در عملیات آزادسازی خرمشهر که بنا به ادعای گرهارد کونزلمن، به مدیریت فرماندهان ارتش ایرانبود و بسیج مردمی و سپاه پاسداران هم در کمک در جبهه‌ها بودند، حدود 5500 کیلومتر مربع از اراضی اشغالی از جمله خرمشهر آزاد شد، 34 هزار نفر از نیروهای ارتش عراق به اسارت درآمدند و 16 هزار نفر کشته شدند. 511 دستگاه تانک و نفربر عراقی، 38 فروند هواپیما و 80 قبضه توپ از ارتش عراق منهدم شد.
سید روح‌الله خمینی در روز 31 خرداد 1361 گفته بود:
« ما باید از راه شکست عراق به لبنان برویم. ما می‌خواهیم که قدس را نجات بدهیم. لکن بدون نجات کشور عراق از این حزب منحوس (حزب بعث عراق) نمی‌توانیم. مقدمه اینکه لبنان را نجات بدهیم، این است که عراق را [با تشکیل حکومت اسلامی در آن کشور] نجات بدهیم »
سربازان عراقی که در جریان آزاد سازی خرمشهر به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند
هنری کیسینجر، نظریه‌پرداز سیاست خارجی آمریکا، پس از پیروزی ایران در عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر گفت: 
« اگر عراق جنگ را برده بود، امروز نگرانی و وحشت در خلیج‌فارس نبود و منافع ما در منطقه به آن اندازه که اینک در خطر قرار دارد، دچار مخاطره نبود و این به نفع ماست که هر چه زودتر آتش‌بس برقرار کنیم. »
پس از عقب راندن نیروهای عراقی از خرمشهر، صدام حسین خواستار آتش‌بس فوری میان دو کشور شد. سید روح‌الله خمینی این آتش‌بس را رد کرد و چهار شرط برای آتش‌بس قرار داد:1-آزادسازی قصر شیرین و عقب‌نشینی عراقیها تا مرزهای بین‌المللی 2-پرداخت غرامت150 میلیارد دلاری 3-بازگشت شیعیان رانده‌شده از عراق 4-برکناری و محاکمه صدام حسین.
قابل ذکر است پس از آزادسازی خرمشهر باز هم دولت عراق حاضر به پذیرش شروط ایران شامل عقب‌نشینی نیروها به مرزهای بین‌المللی، پذیرش عنوان «شروع کننده جنگ» و پرداخت غرامت نبود.
توازن قوا در جبهه‌ها
این بخش نوشتار نیازمند گسترش است.
اختلافات بین رجال سیاسی و نظامی در سال 1366 مانع از اجماع بر سر قبول یا رد قطعی قطعنامه 598 گردید. نیروهای نظامی شامل سپاه و ارتش تمایل به ادامه جنگ تا پیروزی قطعی داشتند. ولی وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی و بانک مرکزی وضعیت اقتصادی کشور را متزلزل و فاقد توانایی لازم برای ادامه جنگ می‌دانستند. همین اختلاف نظر موجب تاخیر یکساله در پاسخ ایران به پیشنهاد آتش‌بس سازمان ملل متحد شد
در سالهای پایانی جنگ هزینه روزانه جنگ برای دولت ایران 100?000 و برای دولت عراق 27?000?000 دلار تخمین زده شده بود.
پذیرش قطعنامه 598
نظرات و دلایل مختلفی پیرامون علت طرح این قطعنامه از سوی عراق و پذیرش آن از سوی ایران مطرح می‌شود. بعضی کارشناسان نظیر محسن رضایی معتقدند طرح قطعنامه در سازمان ملل به دلیل قرار گرفتن ایران در موضع برتر نظامی بود. وی تصرف فاو، شلمچه و جزایر خیبر و نزدیکی قوای ایرانی به بصره را مصداق این برتری می‌داند. همچنین تمایل شوروی و آمریکا برای پایان دادن به جنگ و جلوگیری از فراگیر شدن آن نیز در تشویق عراق به پیشنهاد صلح موثر بوده‌است.
از طرفی گروهی از کارشناسان نیز شرایط نامناسب نظامی ایران را دلیلی بر قبول این قطعنامه ذکر می‌کنند. این شرایط ناشی از عقب‌ماندگی اساسی ایران از نظر تجهیزات نظامی پیشرفته به ویژه پس از سال 1364 به دلیل تحریم همه جانبه کشور و کاهش توان اقتصادی کشور برای خرید اقلام نظامی بوده‌است. همچنین استفاده وسیع عراق از سلاح‌های شیمیایی و سکوت مجامع جهانی در برابر این اقدام عراق و بسته‌شدن راهکارهای عملیاتی و نیاز به راهکارهای جدید که فناوری آن در اختیار جمهوری اسلامی نبود نیز از عواملی است که تمایل ایران را به پذیرش آتش‌بس افزایش داده‌است
این قطعنامه که بلافاصله پس از طرح و تصویب در سازمان ملل مورد پذیرش عراق قرار گرفت، یک سال و هفت روز بعد در تیر 1367 توسط ایران نیز پذیرفته شد علت مخالفت یکساله ایران با تصویب قطعنامه، پافشاری بر سر جابجایی دو بند از قطعنامه و گنجاندن بندی مربوط پرداخت خسارت جنگ از جانب کشور متجاوز بوده‌است. در قطعنامه ابتدایی ابتدا بند مربوط به آتش‌بس و سپس بند مربوط به بازگشت به مرزهای بین‌المللی گنجانده شده بود. ایران مطمئن بود در صورت برقراری آتش‌بس، عراق هیچگاه به مرزها باز نمی‌گردد و اگر ایران نیز بخواهد عراق را بیرون راند بند اول را نقض کرده‌است. و این نتیجه مغایر با اهداف برقراری صلح ایران است. به همین دلیل بعد از یکسال کار دیپلماتیک، در نهایت با نظر مساعد دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، بندها جابجا شدند.
تهاجم مجدد عراق بعد از پذیرش قطعنامه
عراق تنها 3 روز پس از پذیرش قطعنامه 598، از جانب جبهه جنوبی شروع به حمله و پیشروی به سمت اهواز نمود اندکی بعد مجاهدین خلق نیز از درون خاک عراق به غرب ایران حمله کردند (عملیات مرصاد).
برقراری آتش‌بس
سیاستمداران آمریکا معتقد بودند اگر ایران در جنگ پیروز شود انقلاب اسلامی نیروی تازه‌ای خواهد گرفت و این امر دولتهای محافظه‌کار و هوادار غرب در منطقه خلیج فارس و شاید سراسر خاورمیانه را تهدید خواهد کرد. از سوی دیگر پیروزی عراق نیز در جنگ، ایران را بی‌ثبات خواهد کرد و خطر به میان آمدن پای شوروی بیشتر خواهد شد. پس نتیجه? کلی اینکه هیچیک از طرفین نباید در جنگ پیروز شوند. هنری کسینجر وزیر خارجه پیشین آمریکا نیز تأثیرات پیروزی یکی از طرفین درگیر در جنگ را بر سیاست خارجی آن کشور چنین بیان می‌کند: «بدون توجه به اینکه چه کسی در جنگ عراق و ایران پیروز می‌شود، شکست نهایی از آن ایالات متحده خواهد بود.» بر این اساس در نظر استراتژیست‌های سیاست خارجی آمریکا، وضعیت مطلوب واشنگتن در منطقه زمانی پدیدار می‌شد که جنگ عراق و ایران در مرزهای دو کشور محدود شود و به کشورهای حاشیه خلیج فارس گسترش پیدا نکند همچنین امنیت خطوط کشتیرانی و تداوم جریان صدور نفت برای غرب تضمین شده و ثبات و تعادل در منطقه از طریق برقراری توازن در بین کشورهای منطقه استوار گردد.
بعد از برقراری آتش‌بس در 29 مرداد 67 کماکان 236 کیلومتر مربع از اراضی ایران دراختیار عراق باقی ماند. این مناطق تا بعد از حمله عراق به کویت و شکست نظامی عراق، به ایران بازگردانده نشد. این اراضی بخشهایی از مناطق مهران، قصر شیرین، موسیان، شلمچه، فکه را شامل می‌شد
عملیات‌های جنگ عراق و ایران
عملیات‌های آمریکا
عملیات تاریخ عملیات منطقه نبرد نیروهای عمل کننده نتایج عملیات
عملیات ثابت قدم
1983 - 1988 کشورهای جهان وزارت امورخارجه امریکا توافق برای جلوگیری از فروش غیرمستقیم تسلیحات امریکایی به ایران توسط هم‌پیمانان امریکا
عملیات یخچال شکننده
1987 - 1988 خلیج فارس نیروی هوایی امریکا جاسوسی از نیروهای نظامی ایران
عملیات اراده جدی
24 جولای 1987 خلیج فارس نیروی دریایی آمریکا آسیب یک تانکر آمریکایی و 18 تن، و اجرای عملیات‌های فرصت برجسته و کمانگیر چابک در پی آن.
عملیات فرصت برجسته
خلیج فارس نیروی دریایی آمریکا کشته شدن 5 تن و اسارت 26 تن ایرانی
عملیات کمانگیر چابک
19 اوت 1987 خلیج فارس نیروی دریایی آمریکا آسیب 2 سکوی نفتی ایران، زخمی شدن 18 آمریکایی
عملیات آخوندک
18 آوریل 1988 خلیج فارس نیروی دریایی آمریکا غرق شدن ناوچه سهند و جوشن و 3 قایق تندرو و آسیب ناوچه سبلان و سکوهای نفتی ساسان و سیری ایران، انهدام یک بالگرد کبری و مرگ دو خلبان آمریکا.
عملیات‌های عراق
عملیات تاریخ عملیات منطقه نبرد نیروهای عمل کننده نتایج عملیات
حمله به ناو استارک
17 می1987 جنوب خلیج فارس نیروی هوایی عراق آسیب‌دیدگی نیمی از ناو و کشته شدن 37 ملوان آمریکایی و زخمی شدن 11 تن دیگر
جنگ نفت‌کش‌ها
عملیات مهران
نبرد اول فاو
نبرد دوم فاو
17 آوریل 1988 شبه جزیره فاو گارد ریاست جمهوری عراق تصرف فاو و عقب راندن نیروهای بسیج
عملیات انفال
1988 کردستان عراق حزب بعث عراق مرگ بیش از 182?000 کرد، عمدتاً در اثر گازهای شیمیایی
عملیات‌های اسرائیل
عملیات تاریخ عملیات منطقه نبرد نیروهای عمل کننده نتایج عملیات
عملیات اپرا
7 ژوئن 1981 نیروگاه اتمی اوسیراک نیروی هوایی اسرائیل تکمیل عملیات اوسیراک متعلق نیروی هوایی ارتش ایران در انهدام کامل نیروگاه اوسیراک - موفقیت همکاری نیروهای اطلاعاتی اسرائیل و ایران
عملیات‌های ایران
عملیات هوایی
عملیات تاریخ عملیات منطقه نبرد رمز عملیات نیروهای عمل کننده نتایج عملیات
عملیات کمان 99
1 مهر 1359 عراق کمان 99 نیروی هوایی ارتش ایران تمامی اهداف از پیش تعیین شده بمباران شد.
عملیات اچ-3
15 فروردین 1360 غرب عراق نیروی هوایی ارتش ایران انهدام پایگاه هوایی الولید و بیش از 48 هواپیمای جنگی
عملیات سلطان
عملیات اوسیراک
نیروگاه اتمی اوسیراک نیروی هوایی ایران انهدام بخشی از نیروگاه اوسیراک
عملیات کرکوک
عملیات محرم
عملیات دریایی
عملیات تاریخ عملیات منطقه نبرد رمز عملیات نیروهای عمل کننده نتایج عملیات
عملیات مروارید
آذر 1359 خلیج فارس نیروی دریایی ارتش ایران، نیروی هوایی ارتش ایران انهدام دو سکوی مهم نفتی عراق
جنگ نفت‌کش‌ها
کربلای 3
عملیات زمینی
میانجی‌گری‌های بین‌المللی
سازمان ملل متّحد
در طول جنگ 8 ساله عراق و ایران مجموعاً 17 قطعنامه از سوی شورای امنیت به نمایندگی از سازمان ملل متحد صادر شد(مقایسه شود با جنگ عراق و کویت که در طول 8 ماه 13 قطعنامه صادر شد) که 4 قطعنامه جنبه اجرایی و بقیه صرفاً جنبه حقوقی داشتند. موثرترین اقدام سازمان ملل متحد در پایان دادن به جنگ، صدور قطعنامه 598 شورای امنیت بود که بواسطه آن می‌بایست نیروهای متخاصم هرچه سریعتر اقدام به برقراری آتش‌بس و بازگشت به مرزهای بین‌المللی نمایند.
شورای امنیت در تاریخ 18 آذر1370 مصادف با 9 دسامبر1991 طی گزارشی که از جانب خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد دریافت کرده بود، عراق را به عنوان متجاوز جنگ معرفی کرد. این شورا همچنین عراق را موظف به پرداخت غرامت جنگ به ایران نمود
جنبش عدم تعهّد
به درخواست نماینده ایران در جنبش عدم تعهد به میانجیگری در جنگ عراق و ایران و پایان دادن به جنگ، جنبش اقدام به تشکیل یک کمیته حسن نیّت مرکب از نمایندگان دولتهای کوبا، یوگسلاوی، الجزایر، زامبیا، هند، پاکستان و سازمان ساف کرد. در اولین اقدام نماینده یوگسلاوی سفری به تهران و بغداد انجام داد و با سیّد علی خامنه‌ای دیدار کرد و نتایج مذاکرات خود را در بلگراد منتشر کرد. رژیم بعث از ابتدای کار این کمیته با آن مخالفت کرد و آنرا فاقد صلاحیت برای رسیدگی به این مسئله دانست. صدام دلیل این امر را حضور الجزایر در این کمیته دانست. در این میان نماینده کوبا ابتکار عمل را به دست گرفته و با انجام چندین سفر به تهران و بغداد نتایج مثبت و درخوری را نیز حاصل کرده. ولی مسئله مالکیت بر اروندرود مانع از به نتیجه رسیدن تلاشهای این نماینده و حتّی شخص فیدل کاسترو که پیامهای صلح متعددی به طرفین ارسال داشت، شد.
بهزاد نبوی، نماینده وقت ایران در جنبش، علّت اصلی ناکامی این جنبش را بنیانی و اساسی برخورد نکردن با مسئله جنگ دانست. وی می‌افزاید:
« این جنبش بجز اعزام هیئت‌های متعدد و اقدامات ظاهری، فعالیت خاصی از خود نشان نداد. این جنبش در هیچکدام از بیانیه‌های خود خروج نیروهای عراقی را از مناطق غربی ایران به عنوان یک موضوع مستقل مطرح نکرد. »
سازمان کنفرانس اسلامی
سازمان کنفرانس اسلامی از نخستین روزهای جنگ عراق و ایران وارد عرصه دیپلماتیک شد. وزرای خارج کشورهای عضو این سازمان که برای شرکت در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک به سر می‌بردند، در تاریخ 26 سپتامبر 1980 به منظور بررسی جنگ عراق و ایران تشکیل جلسه دادند. اجلاس تصمیم گرفت کمیته‌ای به نام کمیته حسن نیت به منظور پایان دادن به جنگ تشکیل دهد.
نخستین فعالیت کمیته حسن نیت توسط حبیب شطی، یاسر عرفات، محمد ضیاء الحق انجام گرفت. در نخستین دیدار که این کمیته 29 مهر 1359 با خمینی صورت داد، ایشان از فعالیت کمیته حمایت کرد. این کمیته بعدها به کمیته صلح تغییر نام داد. کمیته چندین سفر را به بغداد و تهران انجام داد ولی اکثر این سفرها بی نتیجه بود و از شدت جنگ بین دو کشور نکاست. این کمیته در مدت تلاش خود سه طرح صلح را تدوین و به طرفین پیشنهاد داد، امّا در هرکدام از طرح‌ها یکی از طرفین نسبت به مفاد صلح نامه معترض بود. نهایتا تلاشهای سازمان کنفرانس اسلامی در چند قطعنامه و بیانیه خلاصه شد. غالب ناکامی تلاشهای این کمیته به این دلیل بود که ایران پیش‌شرط صلح را عقب نشینی عراق تا مرزهای بین‌المللی می‌دانست. امّا عراق ابتدا خواستار آتش‌بس و سپس مذاکره برای عقب نشینی بود.
